بغداد خاتونبَغْدادْ خاتون (د ربیع‌الآخر ۷۳۶/ دسامبر ۱۳۵۵)، دختر امیر چوپان سلدوز و همسر سلطان ابوسعید بهادرخان (حک ۷۱۷-۷۳۶ق/ ۱۳۱۷- ۱۳۳۵م) می باشد. ۱ - ازدواج با شیخ حسنبغداد خاتون پیش از ازدواج با ابوسعید، در ۷۲۳ق/۱۳۲۳م به عقد امیر شیخ حسن بن امیر حسین گورکان جلایر - که بعدها به شیخ حسن بزرگ شهرت یافت - درآمد. [۱]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، ج۱، ص۲۹۵، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۳۶۳ش.
[۲]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۶۳، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۳]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۲۰، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۴]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۵۹، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۵]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، ج۵، ص۹۶۶، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۳۶۳ش.
اما سلطان ابوسعید که عشق و علاقه‌ای بسیار به او داشت.۲ - خواستگاری ابوسعیددر ۷۲۵ق یکی از محرمان خود را نزد امیر چوپان فرستاد و از او خواست تا دخترش را از شیخ حسن گرفته، به عقد وی در آوَرَد. [۶]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۶۳-۱۶۴، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۷]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۵۹ -۶۰، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۸]
غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب‌السیر، ج۳، ص۲۰۹، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۳۶۲ش.
امیر چوپان با تقاضای ابوسعید به شدت مخالفت کرد و همین سبب شد تا سلطان کینه چوپان و خاندانش را در دل گیرد. [۱۰]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۶۴، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۱۱]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۶۰، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۱۲]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، ج۵، ص۹۶۶، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۳۶۳ش.
[۱۳]
خلیل صفدی، اعیان‌العصر و اعوان‌النصر، ج۱، ص۶۹۶، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۴۱۰ق/۹۹۰م.
از آن سوی، امیر چوپان برای دور ساختن بغداد خاتون از ابوسعید، سلطان را به بهانه تغییر آب و هوا به بغداد برد و شیخ حسن و همسرش را نیز به قراباغ فرستاد. این کار ابوسعید را سخت دلتنگ کرد و او را برای دست یافتن به بغداد خاتون مصمم‌تر ساخت. [۱۴]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۶۴، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۱۵]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۶۰ -۶۱، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۱۶]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، ج۵، ص۹۶۷، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۳۶۳ش.
پیش‌آمدهایی که پس از این موجب شد تا ستاره قدرت و شوکت امیر چوپان که از ۷۱۷ تا ۷۲۴ق در اوج خود بود، افول کند و ابوسعید او و پسرانش را در ۷۲۸ق/۱۳۲۸م به قتل برساند، نمی‌تواند بی‌ارتباط با این قضیه باشد. [۱۷]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۶۳، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۱۸]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۷۲- ۱۷۸، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۱۹]
حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۶۱۷-۶۱۹، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۶۲ش.
[۲۰]
غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب‌السیر، ج۳، ص۲۱۰-۲۱۳، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۳۶۲ش.
[۲۱]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، ج۵، ص۹۶۷-۹۶۹، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۳۶۳ش.
۳ - ازدواج با ابوسعیدابوسعید پس از قتل امیر چوپان و پسرانش، خاصه دمشق خواجه - بر اساس یاسای چنگیزی که اگر پادشاهی زنی شوهردار را خواهان گردد، شوهر آن زن می‌باید با رضای تمام او را طلاق دهد و به پادشاه ببخشد - قاضی مبارکشاه را نزد شیخ حسن فرستاد و او را به وعده و وعید واداشت تا بغداد خاتون را طلاق دهد. گویند زنی دیگر به شیخ حسن بخشید تا او به جدایی از بغداد خاتون راضی گشت. [۲۲]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، ج۱، ص۲۹۵، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۳۶۳ش.
[۲۳]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۶۳، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۲۴]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۲۵]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۶۰، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۲۶]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۸۴، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۲۷]
غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب‌السیر، ج۳، ص۲۰۹، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۳۶۲ش.
پس از انقضای مدت شرعی، بغداد خاتون رسماً به عقد ابوسعید درآمد. او محبوب‌ترین همسر سلطان بود و چنان تقربی داشت که ابوسعید او را لقب «خواندگار» داده بود.۴ - اعتبار بغداد خاتونبغداد خاتون از اعتبار و اختیارات فراوان برخوردار بود و بر سلطان نیز تسلط کامل داشت. [۳۰]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۷۹، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۳۱]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۸۵، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۳۲]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۷۷، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۳۳]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۸۵، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۳۴]
خلیل صفدی، اعیان‌العصر و اعوان‌النصر، ج۱، ص۶۹۶، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۴۱۰ق/۹۹۰م.
[۳۵]
یحیی قزوینی، لب التواریخ، ج۱، ص۲۴۲-۲۴۳، تهران، ۳۶۳ش.
چنان‌که کوشش‌های برخی از امرای سلطان، مانند نارین طغای حکمران خراسان و تاش تیمور برای از بین بردن بغداد خاتون و غیاث‌الدین محمد وزیر به جایی نرسید و در عوض بغداد خاتون ابوسعید را بر ضد آنان تحریک کرد و به فرمان سلطان در ۷۲۹ق ایشان را به قتل رساندند. [۳۶]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۳۷]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۸۸ -۸۹، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۳۸]
غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب‌السیر، ج۳، ص۲۱۶- ۲۱۸، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۳۶۲ش.
[۳۹]
عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مفصل ایران، ج۱، ص۳۴۳، از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران، ۳۴۷ش.
پس از این، بار دیگر چوپانیان در دستگاه ایلخان از قدرت و عزت برخوردار گشتند. سرانجام در ۷۳۲ق عده‌ای که بر نفوذ و اقتدار بغداد خاتون رشک می‌بردند، او را متهم کردند که پنهانی با شیخ حسن - شوهر سابق خود - بر ضد سلطان توطئه می‌کند. [۴۰]
ابوبکر اهری، تاریخ شیخ اویس، ج۱، ص۱۵۶، به کوشش وان لون، لاهه، ۳۷۳ق.
[۴۱]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
ابوسعید چنان برآشفت که حکم قتل شیخ حسن را صادر کرد، اما به خاطر مادر شیخ - که عمه ابوسعید بود - از آن رأی بازگشت و او را به قلعه کماخ کماح کنونی بر کرانه غربی فرات تبعید کرد. [۴۲]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۴۳]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۹۵، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۴۴]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، ج۵، ص۹۷۲، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۳۶۳ش.
[۴۵]
شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، ج۱، ص۱۶۲، به کوشش عصام‌الدین اورونبایف، تاشکند، ۹۷۲م.
که علت تغیّر ابوسعید بر شیخ حسن را بدگویی‌های بغداد خاتون دانسته است. بغداد خاتون پس از این ماجرا مدتی اعتبار و نفوذ خود را از دست داد، اما چون آشکار شد که این داستان، تهمتی بیش نبوده است، مقام و جایگاه سابق را باز یافت. [۴۶]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۷، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۴۷]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۹۵، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
[۴۸]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، ج۵، ص۹۷۲، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۳۶۳ش.
۵ - قتل ابوسعیدگفتهاند که ابوسعید در اواخر عمر بر دلشاد خاتون، دختر دمشق خواجه - برادر بغداد خاتون - دل باخت و او را به عقد خویش درآورد. همین امر رشک و حسد بغداد خاتون را برانگیخت و سبب گشت که ابوسعید را تدریجاً با زهر به هلاکت رساند. [۴۹]
شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، ج۱، ص۱۶۲، به کوشش عصام‌الدین اورونبایف، تاشکند، ۹۷۲م.
[۵۰]
غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب‌السیر، ج۳، ص۲۱۹، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۳۶۲ش.
چون از نسل ابوسعید فرزندی نمانده بود، خود او پیش از وفات، آرپاخان ه م را به‌جانشینی انتخاب‌کرد. [۵۱]
شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، ج۱، ص۱۶۳، به کوشش عصام‌الدین اورونبایف، تاشکند، ۹۷۲م.
[۵۲]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۹۰، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۵۳]
عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مفصل ایران، ج۱، ص۳۴۹، از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران، ۳۴۷ش.
بغداد خاتون با این انتخاب مخالف بود و هرگز به اطاعت آرپاخان گردن ننهاد. همین امر سبب شد که وی با وجود بغداد خاتون سلطنت خود را استوار نبیند. [۵۴]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، ج۱، ص۲۹۵، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۳۶۳ش.
[۵۵]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۹۱، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۵۶]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۱۲۳، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش.
در این میان برخی از مغرضان به بدگویی از بغداد خاتون پرداختند و او را به قتل سلطان ابوسعید متهم کردند و گفتند که مخفیانه ازبک خان را به لشکرکشی به ایران تشویق می‌کند. آرپا خان به همین بهانه حکم قتل او را صادر کرد و خواجه لؤلؤ، یکی از بزرگان امرا، در حمام و با ضربات چوب وی را از پای درآورد. [۵۷]
عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ج۱، ص۱۹۱، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش.
[۵۸]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۳۶۳ش.
گویند: بغداد خاتون، خاندانش و نیز سلطان ابوسعید از مریدان و ارادتمندان شیخ صفی‌الدین اردبیلی بوده‌اند. [۵۹]
توکل ابن بزاز، صفوة الصفا، ج۱، ص۳۴۸، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۳۷۳ش.
[۶۰]
توکل ابن بزاز، صفوة الصفا، ج۱، ص۷۹۲، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۳۷۳ش.
[۶۱]
توکل ابن بزاز، صفوة الصفا، ج۱، ص۹۱۲، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۳۷۳ش.
[۶۲]
شیرین بیانی، تاریخ آل جلایر، ج۱، ص۱۵۰-۱۵۱، تهران، ۳۴۵ش.
۶ - فهرست منابع(۱) توکل ابن بزاز، صفوة الصفا، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۳۷۳ش. (۲) ابن بطوطه، رحلة، به کوشش طلال حرب، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۷م. (۳) احمد ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۳۹۳ق/۹۷۳م. (۴) عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مفصل ایران، از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران، ۳۴۷ش. (۵) ابوبکر اهری، تاریخ شیخ اویس، به کوشش وان لون، لاهه، ۳۷۳ق. (۶) شیرین بیانی، تاریخ آل جلایر، تهران، ۳۴۵ش. (۷) عبدالله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۳۵۰ش. (۸) حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۶۲ش. (۹) غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب‌السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۳۶۲ش. (۱۰) محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۳۶۳ش. (۱۱) شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به کوشش عصام‌الدین اورونبایف، تاشکند، ۹۷۲م. (۱۲) خلیل صفدی، اعیان‌العصر و اعوان‌النصر، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۴۱۰ق/۹۹۰م. (۱۳) عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۳۵۳ش. (۱۴) یحیی قزوینی، لب التواریخ، تهران، ۳۶۳ش. (۱۵) محمد میرخواند، روضة الصفا، به کوشش عباس زریاب، تهران، ۳۷۳ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بغداد خاتون»، شماره۴۹۴۴. رده‌های این صفحه : ایلخانیان | تراجم | چوپانیان | درگذشتگان سده 8 (قمری) | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|